اجرتالمثل چیست و چه مفهومی دارد؟
یکی از دعاوی پرکاربرد در دادگاههای خانواده، دعوی مطالبه اجرتالمثل زوجه است. این دعوی از نوع دعاوی مالی محسوب میشود و ارتباط مستقیم با حقوق مالی زن در طول زندگی مشترک دارد.
معنی لغوی اجرتالمثل
در لغت، اجرتالمثل به معنای دستمزد، مزد کار یا پاداش عمل است.
به زبان ساده، اجرتالمثل یعنی دستمزدی که در قبال انجام کاری پرداخت میشود، بدون اینکه مبلغ آن از قبل تعیین شده باشد.
تعریف اجرتالمثل در قانون مدنی
مطابق ماده ۳۳۶ قانون مدنی: هرگاه کسی بر حسب امر دیگری عملی انجام دهد که عرفاً برای آن عمل اجرتی مقرر باشد و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود؛ مگر اینکه معلوم شود قصد تبرع (رایگان انجام دادن کار) داشته است.
به بیان سادهتر، اگر فردی به درخواست دیگری کاری انجام دهد که در عرف جامعه برای آن مزد تعیین میشود، حق دریافت اجرت دارد، مگر اینکه ثابت شود کار را از روی محبت یا بدون قصد دریافت پول انجام داده است.
طبق قانون، اگر انجام کاری جزء وظایف شرعی یا قانونی شخص باشد، نمیتواند بابت آن اجرتالمثل مطالبه کند.
برای مثال، زن نمیتواند بابت تمکین یا حضور در منزل از شوهرش مطالبه اجرت کند، زیرا این موارد از وظایف زوجه محسوب میشوند.
اما انجام کارهای خانه، آشپزی، نظافت و مراقبت از امور روزمره در صورتی که به دستور شوهر و بدون قصد تبرع باشد میتواند مشمول اجرتالمثل شود.
مبانی قانونی اجرتالمثل زوجه
قانونگذار در تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی بهطور مشخص به اجرتالمثل زوجه اشاره کرده و میگوید: چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً بر عهده او نبوده و عرفاً برای آن کار اجرتالمثل باشد، به دستور زوج و بدون قصد تبرع انجام داده باشد، و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرتالمثل ایام زوجیت را محاسبه و حکم به پرداخت آن صادر میکند.
همچنین ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده نیز این موضوع را تأیید کرده و بیان میدارد که: دادگاه ضمن رأی خود باید درباره حقوق مالی زوجه از جمله مهریه، نفقه، جهیزیه و اجرتالمثل ایام زوجیت تصمیمگیری کند.
شرایط دریافت اجرتالمثل زوجه در قانون مدنی
قانون مدنی و رویه دادگاهها برای مطالبه اجرتالمثل شرایط مشخصی را در نظر گرفتهاند. طبق ماده ۳۳۶ و تبصره آن، زوجه تنها در صورتی میتواند اجرتالمثل ایام زوجیت را از شوهر خود مطالبه کند که چند شرط مهم فراهم باشد. در ادامه این شرایط را به زبان ساده و کاربردی توضیح دادهایم.
- ۱. کار انجامشده جزو وظایف شرعی زن نباشد
اولین شرط دریافت اجرتالمثل این است که کاری که زن انجام داده، شرعاً بر عهده او نبوده باشد. برای مثال، تمکین خاص و عام از وظایف زوجه است و بابت آن نمیتوان اجرتالمثل مطالبه کرد. اما کارهایی مانند پختوپز، نظافت منزل، شستن لباسها یا مراقبت از امور خانه از وظایف الزامی زن نیستند و در صورت انجام، میتوانند مشمول اجرتالمثل شوند.
- ۲. انجام کار به درخواست یا دستور شوهر باشد
زن باید بتواند نشان دهد که کارهای انجامشده به دستور شوهر یا با رضایت او بوده است. این دستور ممکن است بهصورت مستقیم (مثل گفتن “غذا بپز”) یا غیرمستقیم (مثل توقع و انتظار عرفی شوهر) باشد. دادگاه در بررسیها معمولاً عرف خانوادگی را ملاک میگیرد، نه صرفاً دستور صریح.
- ۳. عرفاً برای آن کار اجرت وجود داشته باشد
در جامعه، بعضی از کارها بهصورت رایگان انجام میشوند و برخی دیگر در عرف، دارای دستمزد هستند. اگر در عرف محل زندگی، برای کارهایی مانند آشپزی یا نظافت منزل دستمزد تعیین میشود، زوجه میتواند ادعا کند که کار او ارزش مالی داشته است.
- ۴. زن قصد تبرع (رایگان انجام دادن) نداشته باشد
یکی از مهمترین شروط قانونی، عدم قصد تبرع است. به این معنا که زن نباید قصد داشته باشد کارهای خانه را صرفاً از روی محبت یا بدون انتظار پاداش انجام دهد. اگر دادگاه احراز کند که زن با نیت دریافت مزد کار کرده، مستحق اجرتالمثل خواهد بود.
- ۵. اثبات شرایط در دادگاه
تمام موارد بالا باید در دادگاه ثابت شود. زن میتواند برای اثبات ادعای خود از شهادت شهود، اقرار شوهر، یا سایر مستندات استفاده کند و در نهایت، قاضی پس از بررسی مدارک و در صورت احراز شرایط، حکم به پرداخت اجرتالمثل صادر میکند.
- ۶. طلاق به درخواست شوهر باشد
اگر درخواست طلاق از سوی شوهر (زوج) مطرح شده باشد، زن میتواند اجرتالمثل ایام زوجیت را مطالبه کند، اما در صورتی که طلاق به درخواست زن یا توافقی باشد، معمولاً اجرتالمثل قابل مطالبه نیست مگر در شرایط خاص.
- ۷. زن مرتکب سوء رفتار یا نشوز نشده باشد
در صورتی که زن مرتکب نشوز یا سوء رفتار جدی شده باشد، دادگاه ممکن است اجرتالمثل را نپذیرد. منظور از نشوز، عدم تمکین یا رفتار ناصحیحی است که موجب اخلال در روابط زناشویی شود.
زمان و نحوه مطالبه اجرتالمثل زوجه در دادگاه خانواده
بسیاری از افراد تصور میکنند که زن تنها هنگام طلاق میتواند درخواست اجرتالمثل بدهد، اما این تصور نادرست است. طبق تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی، اجرتالمثل زوجه ارتباطی به طلاق ندارد.
زن حتی در زمان زندگی مشترک نیز میتواند برای کارهایی که انجام داده و مشمول شرایط قانونی است، از شوهر خود مطالبه اجرتالمثل کند.
نحوه ثبت دادخواست و مدارک لازم برای مطالبه اجرتالمثل
برای دریافت اجرتالمثل، زن باید دادخواست رسمی با عنوان دادخواست مطالبه اجرتالمثل ایام زوجیت تنظیم کرده و از طریق یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به دادگاه خانواده ارسال کند.
مدارک مورد نیاز:
- اصل و تصویر سند ازدواج (عقدنامه)
- کارت ملی و شناسنامه زوجه
- هر نوع مدرک، پیام، استشهادیه یا شهادت شهودی که بتواند انجام کار به دستور شوهر یا عدم قصد تبرع (رایگان نبودن کارها) را اثبات کند.
- درخواست رسمی برای جلب نظر کارشناس رسمی دادگستری (این مورد باید در متن دادخواست قید شود).
تکمیل بودن این مدارک، بهخصوص مستنداتی که عدم قصد تبرع را ثابت میکنند، نقشی حیاتی در موفقیت پرونده شما دارد. پس از ثبت دادخواست از طریق دفاتر خدمات قضایی، پرونده شما آماده ارجاع به شعبه دادگاه خانواده و شروع مراحل دادرسی خواهد بود.
مراحل رسیدگی در دادگاه
پس از آنکه دادخواست شما با موفقیت ثبت شد، پرونده وارد فرآیند رسیدگی قضایی میشود. این مرحله شامل چندین گام کلیدی است که از ارجاع پرونده به قاضی تا صدور رأی نهایی ادامه دارد.
- ارجاع به شعبه: پس از ثبت دادخواست، پرونده به یکی از شعب دادگاه خانواده ارجاع داده میشود.
- تعیین وقت رسیدگی: زمان جلسه دادگاه از طریق سامانه عدل ایران در بخش ابلاغیهها به اطلاع طرفین میرسد.
- بررسی شرایط: قاضی پس از احراز رابطه زوجیت، بررسی میکند که آیا شرایط قانونی دریافت اجرتالمثل (انجام کارهایی خارج از وظایف شرعی، عدم قصد تبرع، و انجام کارها به دستور شوهر) وجود دارد یا خیر.
- ارجاع به کارشناس: در صورت احراز شرایط اولیه، دادگاه پرونده را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع میدهد تا میزان اجرتالمثل محاسبه شود.
- پرداخت هزینه کارشناسی: زوجه (خواهان پرونده) موظف است مبلغ تعیینشده توسط دادگاه را بهعنوان هزینه کارشناسی پرداخت کرده و فیش آن را به شعبه تحویل دهد.
- اعلام نظر کارشناس و صدور رأی: کارشناس با بررسی پرونده و گاهی تماس با طرفین، گزارش خود را به دادگاه ارائه میدهد. سپس قاضی بر اساس این گزارش و سایر مدارک، حکم به پرداخت اجرتالمثل صادر میکند.
همانطور که مشخص است، احراز شرایط توسط قاضی و سپس جلب نظر کارشناس، دو بخش تعیینکننده در این فرآیند هستند. پس از صدور رأی توسط قاضی، پرونده آماده ورود به مرحله بعدی، یعنی اجرای حکم و وصول مبلغ تعیینشده، خواهد شد.
میزان اجرتالمثل و نحوه محاسبه آن
هیچ مبلغ ثابت یا جدول مشخصی در قانون برای اجرتالمثل وجود ندارد. مبنای اصلی محاسبه، ماده ۳۳۶ قانون مدنی است که میگوید هرگاه کسی به امر دیگری کاری انجام دهد که عرفاً برای آن اجرت است، مستحق اجرتالمثل خواهد بود، مگر اینکه معلوم شود قصد تبرع (رایگان انجام دادن) داشته است. کارشناس رسمی دادگستری بر اساس معیارهای زیر مبلغ را مشخص میکند:
- مدت زندگی مشترک (سالهایی که زوجه در منزل مشترک کار کرده)
- نوع و میزان کارهای انجامشده (آشپزی، نظافت، نگهداری فرزندان و…)
- وضعیت مالی و اجتماعی زوجین
- عرف محل زندگی
- شرایط اقتصادی و تورم در سالهای زندگی مشترک
در نتیجه، مبلغ نهایی در هر پرونده کاملاً منحصربهفرد است و مستقیماً به نظر کارشناس رسمی بستگی دارد. عواملی مانند طول مدت زندگی مشترک و اثبات میزان کارهای انجامشده، بیشترین تأثیر را در تعیین این مبلغ خواهند داشت.
میانگین حدودی اجرتالمثل در رویه دادگاهها:
اگرچه مبنای محاسبه، معیارهای قانونی و عرفی است، اما آشنایی با میانگین مبالغ صادر شده در رویه فعلی دادگاهها میتواند دید بهتری به شما بدهد. توجه داشته باشید که این ارقام کاملاً تخمینی هستند و به نظر کارشناس و قاضی بستگی دارند.
- ۵ سال زندگی: ۳۰ تا ۴۰ میلیون تومان
- ۱۰ سال زندگی: ۵۰ تا ۷۰ میلیون تومان
- ۱۵ سال زندگی: ۸۰ تا ۱۲۰ میلیون تومان
- ۲۰ سال به بالا: ۱۵۰ میلیون تومان به بالا
اگر زوجه در دوران زندگی شاغل نبوده، معمولاً کارشناس اجرتالمثل بیشتری در نظر میگیرد. همچنین اگر زوجه مدتی منزل را ترک کرده باشد، آن دوره از محاسبه کسر میشود. بنابراین، مبلغ نهایی صرفاً حاصلضرب یک عدد ثابت در تعداد سالها نیست. وضعیت اشتغال زن و حضور موثر او در خانه، دو عامل بسیار مهمی هستند که کارشناس در گزارش نهایی خود برای تعدیل مبلغ اجرتالمثل لحاظ خواهد کرد.
اجرای حکم اجرتالمثل
پس از صدور رأی قطعی، زوجه میتواند از دادگاه درخواست صدور اجراییه کند و برای اجرای حکم به واحد اجرای احکام مراجعه نماید. در این مرحله، امکان شناسایی و توقیف اموال شوهر (ملک، خودرو، حساب بانکی) وجود دارد تا مبلغ اجرتالمثل از محل آنها برداشت شود. اگر مالی شناسایی نشود، زن میتواند درخواست جلب شوهر را طبق ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیتهای مالی مطرح کند.
اگر شوهر ادعای اعسار (ناتوانی مالی) کند، دادگاه ممکن است پرداخت اجرتالمثل را بهصورت اقساطی تعیین کند. در این شرایط، زن باید مدارکی دال بر توانایی مالی شوهر (مانند سند ملک، فیش حقوقی و…) ارائه دهد تا از تقسیط ناعادلانه جلوگیری شود.
تفاوت دیدگاه قضات (رویه عملی)
رویه دادگاهها و قضات خانواده در مورد اجرتالمثل یکسان نیست و دو دیدگاه عمده وجود دارد:
دیدگاه اکثریت (موافق پرداخت): بیشتر قضات معتقدند کارهایی مانند آشپزی، نظافت و نگهداری فرزندان، از وظایف شرعی زن نیست. بنابراین اگر زن این کارها را به دستور شوهر و بدون قصد تبرع انجام داده باشد، مستحق دریافت اجرتالمثل است.
دیدگاه اقلیت (مخالف پرداخت): برخی قضات معتقدند در عرف جامعه ایران، زنان کارها را از روی محبت و بدون انتظار مالی انجام میدهند و نمیتوان برای تمام کارهای روزمره اجرت تعیین کرد. (مانند قاضی که پرسیده بود: «آیا خودتان برای شوهرتان قرمهسبزی درست میکنید و پول میگیرید؟»)
تفاوت اجرتالمثل با مهریه و نحله
درک تفاوتهای حقوقی میان سه حق مالی اصلی زن یعنی مهریه، اجرتالمثل و نحله بسیار مهم است. این سه مفهوم، گرچه همگی ماهیت مالی دارند، اما مبنای قانونی، شروط دریافت و زمان مطالبهی آنها هیچ شباهتی به یکدیگر ندارد.
- مهریه: حق مالی اصلی زن است که بهمحض وقوع عقد نکاح به او تعلق میگیرد و هر زمان مه بخواهد چه در طول زندگی و یا هنگام طلاق قابل مطالبه است. مهریه هیچ شرطی جز وقوع ازدواج ندارد.
- اجرتالمثل: دستمزد کارهایی است که زن در خانه شوهر انجام داده، مشروط بر اینکه این کارها وظیفه شرعی او نبوده، به دستور شوهر انجام شده و قصد رایگان انجام دادن نداشته است.
- نحله: نوعی بخشش یا هدیه مالی است. اگر طلاق به درخواست شوهر باشد و زن مستحق دریافت اجرتالمثل نباشد و نتواند شرایط آن را ثابت کند، دادگاه مبلغی را با توجه به وضعیت مالی شوهر و سالهای زندگی مشترک، بهعنوان نحله برای زن تعیین میکند.
جدول مقایسه سه حق مالی اصلی زن
| عنوان | زمان تعلق | مبنای قانونی | شرط استحقاق |
| مهریه | از زمان عقد | ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی | صرفاً عقد نکاح |
| اجرتالمثل | پس از انجام کار در منزل | ماده ۳۳۶ قانون مدنی | انجام کار بدون قصد تبرع و به دستور شوهر |
| نحله | هنگام طلاق به درخواست شوهر | تبصره ماده ۳ قانون حمایت خانواده | عدم استحقاق اجرتالمثل و طلاق به درخواست مرد |
نکات کلیدی و اشتباهات رایج در پروندههای اجرتالمثل
باید در نظر بگیرید که صرفاً دانستن قانون برای موفقیت در پرونده اجرتالمثل کافی نیست. مسیر دریافت این حق، پر از جزئیات فنی و اشتباهات رایجی است که بسیاری از زنان به دلیل ناآگاهی از آنها، در عمل نمیتوانند به حقوق خود دست یابند. در این بخش تعدادی از نکات کلیدی و اشتباهات رایج را برای شما قرار دادیم تا بتوانید بهتر و بیشتر از حقوق خودتان دفاع کنید.
- اجرتالمثل فقط مخصوص طلاق نیست: زن میتواند در طول زندگی مشترک نیز (بدون قصد طلاق) دادخواست مطالبه اجرتالمثل بدهد.
- طلاق باید به درخواست شوهر باشد: در رویه قضایی، اگر طلاق به درخواست زن (زوجه) باشد، معمولاً دادگاه حکم به پرداخت اجرتالمثل نمیدهد (مگر در موارد خاص).
- اهمیت نحوه نگارش دادخواست: در متن دادخواست حتماً باید به عبارات کلیدی مانند «انجام کارها به دستور زوج» و «عدم قصد تبرع» اشاره شود.
- اهمیت اثبات: سختترین بخش، اثبات عدم قصد تبرع است. شهادت شهود (مانند همسایهها یا اقوام) یا پیامهایی که نشان دهد زن انتظار جبران داشته، بسیار کمککننده است.
- مصاحبه با کارشناس: در زمان تماس یا مصاحبه کارشناس، باید تمام کارهای انجامشده (آشپزی، نظافت، مراقبت از فرزند، رسیدگی به مهمانان و…) بهدقت لیست شود تا در مبلغ نهایی لحاظ گردد.
- مشاوره قبل از طلاق: بسیاری از زنان پس از امضای طلاق توافقی متوجه این حق میشوند. ضروری است قبل از هر اقدامی برای طلاق، در مورد تمامی حقوق مالی (مهریه، اجرتالمثل و نحله) با وکیل مشورت شود.
- مطالبه اجرتالمثل پس از فوت شوهر: اگر زن قبل از فوت شوهر دعوی را مطرح کرده باشد، میتواند مبلغ را از ترکه (ارث) متوفی مطالبه کند. اما طرح دعوی پس از فوت، معمولاً با چالش مواجه شده و احتمال رد آن وجود دارد.
این نکات نشان میدهد که هر مرحله، از نحوه نگارش دادخواست تا زمانبندی طرح دعوی (قبل یا بعد از طلاق)، میتواند سرنوشت پرونده را تغییر دهد. آگاهی از این جزئیات فنی، تفاوت میان دریافت کامل حق و یا رد شدن کل دعوی شما خواهد بود.
جمعبندی نهایی
اجرتالمثل، حق قانونی و مالی زن در برابر سالها تلاشی است که در زندگی مشترک داشته است. اما همانطور که در این راهنمای کامل بررسی کردیم، تفاوت بزرگی میان «داشتن این حق» و «رسیدن به آن» وجود دارد.
برخلاف مهریه که حقی قطعی است، موفقیت در دعوای اجرتالمثل کاملاً به جزئیات بستگی دارد. از نحوه تنظیم دادخواست و اثبات عدم قصد تبرع گرفته تا ارائه مستندات کافی به کارشناس رسمی برای تعیین مبلغی منصفانه. این فرآیند، یک مسیر حقوقی کاملاً تخصصی است.
پروندههای اجرتالمثل پیچیدگیهای زیادی در مرحله اثبات (اثبات عدم تبرع) و مرحله کارشناسی دارند. کوچکترین اشتباه در ارائه مدارک یا لایحه دفاعی میتواند حقوق مالی شما را برای همیشه از بین ببرد. تیم وکلای متخصص خانواده در گروه حقوقی عدل آذر، آمادهاند تا با بررسی دقیق پرونده شما، بهترین مسیر را برای احقاق کامل حقوقتان ترسیم کنند. برای دریافت مشاوره تخصصی، همین امروز با ما تماس بگیرید.
